İş iskeleleri ve kalıp iskeleleri yapı elemanları açısından benzerlik gösterse de, aralarındaki temel fark kullanım amaçlarıdır. İş iskelelerinin amacı, çalışanlar için güvenli bir çalışma ortamı ve erişim sağlamak iken, kalıp iskeleleri ise kalıcı yapının kendi kendini desteklediği aşamaya gelinceye kadar yapıyı, malzemeyi, ekipmanları ve çalışanları desteklemek için kullanılır.

Bu yazımızda, iş iskeleleri ve kalıp iskelelerinde tehlikeler ve alınması gereken önlemler hakkında kısaca bilgi vereceğiz.

 

İş İskelesi Nedir? Kalıp İskelesi Nedir?

İş iskelesi, TS EN 12811-1 standardında "Binaların ve diğer yapıların inşaa, bakım, onarım ve yıkım işlerinin gerçekleştirilmesinde güvenli bir çalışma ortamının ve bu ortama güvenli bir erişim sağlanması için gerekli olan geçici inşaat yapısı" olarak tanımlanmaktadır.

Kalıp iskelesi, TS EN 12812 standardında "Kendi kendini destekleyemeyen bir yapı parçası ve ilgili servis yükleri için geçici destek" olarak ifade edilmektedir.

Yukarıda da belirtildiği üzere, iş iskeleleri çalışanlar için güvenli çalışma ortamı yaratmak, kalıp iskeleleri ise yapının kendini destekleyebileceği aşamaya kadar yapıyı desteklemek amacıyla kullanılmaktadır. İş iskeleleri, çalışılması zor alanlarda güvenli bir çalışma platformu kurmak amacıyla kurulur. İş iskeleleri üzerinde çalışanlardan başka, ekipman veya malzemeler bulunabilir, ancak yapıya fiziksel bir destek sağlamak amacıyla kurulmazlar. Aksine, iş iskeleleri yükseltilmesi sırasında, stabilitesini sağlamak üzere yapıdan destek almaktadır. Kalıp iskeleleri, üzerine gelen yükler açısından bakılınca beton ve demirin ağırlığına, beton pompası kaynaklı basınçlara, betonun kalıp içerisinde yayılmasına ve diğer hareketli yüklere maruz kalmaktadır.

 

İskele Standartları Nelerdir?

İskeleler, geçici iş ekipmanlarıdır. Geçici iş ekipmanları ile ilgili TS EN 12810 ila 12813 serisi standartlar bulunmaktadır. Bunlar;

     - TS EN 12810-1 Ön yapımlı bileşenlerden oluşan cephe iskeleleri - Bölüm 1: Mamul özellikleri

     - TS EN 12810-2 Ön yapımlı bileşenlerden oluşan cephe iskeleleri - Bölüm 2: Özel yapısal tasarım metotları

     - TS EN 12811-1 Geçici iş donanımları - Bölüm 1: İş iskeleleri - Performans gerekleri ve genel tasarım

     - TS EN 12811-2 Geçici iş donanımları - Bölüm 2: Malzeme bilgileri

     - TS EN 12811-3 Geçici iş donanımları - Bölüm 3: Yükleme deneyleri

     - TS EN 12811-4 Geçici iş donanımları - Bölüm 4: Yapı iskelesi için koruma perdeleri - Performans gerekleri ve mamul tasarımı

     - TS EN 12812 Kalıp iskeleleri - Performans gerekleri ve genel tasarım

     - TS EN 12813 Geçici iş donanımları - Ön yapımlı bileşenlerden oluşan yük taşıyıcı kuleler - Özel yapısal tasarım metotları

 

İş Kazası İstatistikleri

Aşağıda 2013 - 2017 yılları arasında Türkiye'de yaşanan ölümlü iş kazaları sayısı, yapı işlerinde yaşanan ölümlü iş kazaları sayısı ve yapı işlerinde yaşanan ölümlü iş kazalarının yüzdesi verilmektedir. 

İstatistiklere bakıldığında, yaşanan tüm iş kazalarının yaklaşık %15'i yapı işlerinde gerçekleşmektedir. Gene SGK verilerine göre, yapı işlerinde meydana gelen kayıt altına alınmış kazaların yaklaşık %2'si ölüm ile sonuçlanmaktadır. İş kazası sonucu meydana gelen ölümlerin yaklaşık %35'i yapı işlerinde meydana gelmektedir.

Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından yayımlanmış olan Cephe İskelelerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi'nde belirtilen bir çalışmada, inşaat sektöründe gerçekleşmiş olan 5239 iş kazası incelenmiş ve ölümle sonuçlanan iş kazalarının nedenlerine göre ilk üç sıralaması aşağıdaki gibi verilmiştir:

     1. İnsan düşmesi (%42,9)

     2. Elektrik çarpması (%12,2)

     3. Malzeme düşmesi (%10,5)

Görüldüğü üzere, yapı işlerinde gerçekleşen ölümlü kazaların yaklaşık %43'ü yüksekten düşme nedeniyle gerçekleşmektedir. Ölümle sonuçlanan yüksekten düşme nedenleri ile ilgili sıralama yine aynı rehberde şu şekilde verilmektedir:

     1. Döşeme ve platform kenarlarından (%35,7)

     2. İskeleden (%20)

     3. Yapıdaki boşluklardan (%14,3)

İnşaat sektöründe düşmeye bağlı gerçekleşen ölümlü kazaların %20'si iskeleden düşme şeklinde gerçekleştiği görülmektedir.

 

İskele Çalışmalarında Tehlikeler ve Önlemler

1. Standartlara uygun olmayan iskelelerin kullanımı / İskelelerin standartlara uygun kurulmaması

Yukarıda belirtilen standartlara uygun iş ve kalıp iskelelerinin temin edilmesi ve kurulumunda yine standartlarda belirtilen kriterlere uygun olarak gerçekleştirilmesi gereklidir.

2. Kurma, Kullanma ve Sökme Planı'nın hazırlanmaması

İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği'nde iskelelerin kurulumu öncesinde kurma, kullanma ve sökme planının hazırlanması gerekliliği belirtilmektedir. İskele kurma, kullanma ve sökme planı; yapı işlerinde inşaat mühendisi, inşaat veya ypı eğitimi bölümü mezunu teknik öğretmen, inşaat teknikeri veya yüksek teknikeri; gemi inşaası ve sökümü işlerinde ise gemi inşaatı mühendisi tarafından yapılır veya yaptırılır. Bu planda, iskele detayları, statik hesapları, iskele detayları, her faaliyet adımındaki güvenlik tedbirleri ve çalışma talimatlı bulunmalı ve iskelede çalışacaklar bu plan hakkında bilgilendirilmelidir.

3. Sağlamlık ve dayanıklılık hesaplarının yapılmaması

Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği'nde "Seçilen iskelenin kurulum ve kullanım şekline göre sağlamlık ve dayanıklılık hesapları üreticiden temin edilir, mevcut değilse yapılır ve yaptırılır. Bu hesaplamalar yapılmadan veya yapılan hesaplar sonucunda iskelenin güvenli olmadığının tespit edilmesi halinde iskeleler kullanılamaz." denilmektedir. Bu hesaplar ve çizimler iskele kurma, kullanma ve sökme planında detaylandırılmalı, statik hesaplar ile birlikte raporlanmalıdır. İskele kontrolleri buna göre yapılmalıdır.

4. Yetkin olmayan personel

Tehlikeli ve Çok Tehlikeli Sınıfta Yer Alan İşlerde Çalıştırılacakların Mesleki Eğitimlerine Dair Yönetmelik uyarınca, iskele kurulumunda Mesleki Yeterlilik Kurumu tarafından belgelenmiş çalışanlar görevlendirilmelidir.

5. Planlanmamış söküm

İskele sökümü, iskelenin en üst noktasından başlayarak, kurulumunun tersi yönünde gerçekleştirilmelidir. İskele sökümüne önce ankraj noktalarından ya da taşıyıcı elemanlardan başlanması iskelenin çökmesi ile sonuçlanacaktır. İskele söküm tekniği, kurma, kullanma ve sökme planında detaylandırılmalı ve çalışanlara tebliğ edilmelidir.

6. Kişisel koruyucu donanımların kullanılmaması

Özellikle iskele kurulumu ve sökümü sırasında düşme riski bulunduğundan, çalışanların çift lanyardlı paraşüt tipi emniyet kemeri, can halatı, geri sarmalı makara sistemleri gibi kişisel koruyucu donanımları kullanmaları sağlanmalıdır. Ayrıca bu donanımların ne şekilde kullanılacağı önceden planlanarak, çalışanlara bilgi verilmelidir.

7. Kalıp iskelelerinin kurulum ve söküm tekniklerinin belirlenmemesi

Kalıp iskeleleri, önceden de belirtildiği üzere güvenli çalışma alanı yaratmak amacıyla dizayn edilmemişlerdir. Kalıp iskelelerinin yükseltilmesi ve sökülmesi sırasında, iskele üzerinde tehlikeli çalışmalar yapılabilmekte ve yüksekten düşmelerin büyük bir kısmı kalıp iskelelerinin kurulumu ve sökümü sırasında görülmektedir. Kalıp iskelesinin tipine göre, güvenli çalışma metodu geliştirilmeli ya da tedarikçiden istenmelidir. Bu, kalıp iskelesinin yanına kurulmuş bir iş iskelesi vasıtasıyla gerçekleştirilebilir.

8. İskele temelinin sağlam olmaması

İskele ayakları altında taban kalası kullanılmalıdır. Dolgu zeminler iyice sıkılaştırılmalı ve tesviye edilmelidir. Çamurlu ve yumuşak toprak alınarak, yerine sıkıştırılmış çakıl veya kırma taş konulmalıdır.

9. Bina ankrajlarının yetersiz olması

İskeleler dış etkilerden etkilenerek, yapıya doğru ya da yapıdan dışarı doğru hareketlere maruz kalabilmektedirler. Bu durum ancak iskelenin yapıya bağlanması ile engellenebilir. İskelenin stabilitesini sağlayabilmesi için, statik hesaplarında belirtilen bina ankrajlarının standartlara uygun şekilde yapılması sağlanmalıdır.

10. Çalışma alanındaki boşluklar

İş iskelelerinde çalışma alanlarında kalaslar standarda uygun şekilde yerleştirilmeli, çalışma alanında herhangi bir boşluk bırakılmamalıdır. 

11. Erişim

İskele çalışma alanlarına güvenli erişimin bulunmaması nedeniyle iskele dışarısından tırmanmak, sıkça görülen tehlikeli davranışlardandır. İskele içerisinden veya dışarısından iskeleye sabitlenmiş standart merdivenlerin kullanılması gereklidir.

12. Taşıyıcı eleman eksikleri

Pratikte en sık görülen hatalardan birisi, iskele çapraz elemanlarının yerleştirilmemesidir. İskele kurma, kullanma ve sökme planında detaylandırılan tüm taşıyı elemanların varlığı kontrol edilmelidir.

13. Korkuluk eksikleri

İş iskelelerinde TS EN 13374 standardında belirtilen özelliklere sahip korkulukların bulunması ve sürekliliğinin sağlanması gereklidir.

14. Malzeme düşürülmesi

Cephe iskelelerinde, malzeme düşürülmesine karşı kaplama filesi kullanılması, korkuluk sistemlerinde tekmeliklerin bulundurulması gibi tedbirlerin alınması sağlanmalıdır.

15. Elektrik / Yıldırım düşmesi

İskeleler üzerinde kullanılan elektrikli ekipmanlar ile ilgili güvenlik tedbirlerinin alınması ve iskelelerin topraklamasının yapılması sağlanmalıdır.

16. İskelelerin aşırı yüklenmesi

İskelelerin üzerinde taşıyabileceği yük kapasitesi belirlenerek, iskele üzerlerinde taşıyabileceği azami yük işaretlemesinin yapılması gerekmektedir.

17. Trafik güvenliği

Özellikle araç ve ekipman geçişlerinin bulunduğu yollar üzerinde kurulmuş olan iskelelerin ayaklarının etrafında araç ve ekipman çarpmasına karşı güvenlik tedbirlerinin alınması sağlanmalıdır.